SZKOŁA PODSTAWOWA NR 110
IM. PARTYZANTÓW ZIEMI ŁÓDZKIEJ W ŁODZI

Partyzanci Ziemi Łódzkiej

Podczas krótkotrwałej kampanii wrześniowej 1939r., do największych walk doszło na obszarze województwa łódzkiego. Tu walczyły i zostały rozbite cztery z siedmiu armii: "Łódź", "Prusy", "Poznań", "Pomorze". Zdruzgotanie polskiego frontu obrony nastąpiło już 5-6 dnia walki. Dalszy opór był tylko wynikiem bohaterstwa, zaradności i oporu większości oficerów oraz nieustępliwej postawy załego społeczeństwa. Ostatnim zrywem żołnierzy armii "Łódź" była Bitwa nad Bzurą (9-16 IX 1939r.), która zakończyła się klęską. 17 września rozpoczął się odwrót znad Bzury i przebijanie na Modlin i Warszawę przez Puszczę Kampinoską. Wycofały się lub zostały rozbite pozozstałe armie: "Poznań" i "Pomorze". Walki na terenie województwa łódzkiego ustały. Niemcy zaczęli wprowadzać swoje rządy. Rozpoczęli je od wcielenia zachodnich ziem polskich do Rzeszy i utworzenia z nich Kraju Warty. Z pozostałych ziem powstało Generalne Gubernatorstwo. Początkowo granica Rzeszy z Gubernią miała przebiegać wzdłuż rzeki Warty, obejmując z terenów województwa łódzkiego powiat wieluński i sieradzki oraz dawniejsze zachodnie powiaty: kaliski, koniński i turecki. Łódź miała należeć do Generalnej Guberni. Hitlerowcy łódzcy w imieniu mniejszości niemieckiej wysunęli żądania wcielenia miasta z całym okręgiem przemysłowym do Niemiec. W dniu 9 listopada 1939 roku ogłoszono uroczyście wcielenie Łodzi do Rzeszy, uświetniając ten akt zniszczeniem pomnika Tadeusza Kościuszki na Placu Wolności.

Jednocześnie rozpoczęto przyłączenie do Kraju Warty znacznej częsci obszaru woj. łódzkiego, powiatów: kutnowskiego, łęczyckiego, łódzkiego i łaskiego oraz zachodnich rejonów powiatów brzezińskiego (razem z miastem Brzeziny), piotrkowskiego i radomszczańskiego.

Ziemie polskie w latach II wojny światowej.

Na terenie Kraju Warty Niemcy wydali narodowi polskiemu walkę na śmierć i życie. Coraz większy terror, dyskryminacja i wyzysk ludności spowodował powstanie ruchu konspiracyjnego. Fakt, że Łódź znajdowała się w Kraju Warty stwarzał szczególne trudne warunki dla działalności konspiracyjnej. Odcięcie od głównego ośrodka polskiego ruchu podziemnego, jakim było Generalne Gubernatorstwo, poprzez stworzenie pilnie strzeżonej granicy, utrudniało w dużym stopniu kontakty. Mimo ścisłych kontroli niemieckich przekroczenie jej w rejonie Łodzi było łatwiejsze niż gdziekolwiek indziej. Tu powstały najwcześniej komórki polskiego podziemia: Obwód V PPR i Gwardii Ludowej oraz Okręg Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej, które swym zasięgiem działania ogarniały większą część Kraju Warty.
W rozwoju łódzkiego ruchu konspiracyjnego można wyodrębnić następujące etapy:

• okres spontanicznej i nieskoordynowanej działalności (październik 1939 - październik 1940r.)
• okres konsolidacji (październik 1940 - koniec 1941r.)
• rewolucyjna walka wyzwoleńcza (1942 - 1943r.)
• okres zmniejszonej działalności w wyniku strat poniesionych w walce z okupantem (1944 - 1945r.)

Polskie podziemne organizacje wojskowe w Łodzi i powiatach rejencji (Kalisz, Kępno, Łask, Łęczyca, Łódź, Ostrów, Sieradz, Turek, Wieluń) powstały już w pierwszych miesiącach okupacji hitlerowskiej. Ich działalność była słabo zorganizowana i w większości kończyła się licznymi aresztowaniami. Po rozbiciu organizacji aktywniejsi działacze weszli w skład łodzkiej organizacji ZWZ. Miejscem pierwszych spotkań organizacyjnych stało się mieszkanie państwa Rzeźnieckich przy ulicy 11 Listopada nr 24.
W późniejszym okresie lokal ten był ważnym punktem zbornym w kontaktach organizacyjnych. Okręg Łódzki obejmował swym zasięgiem działania nie tylko cały obszar rejencji, lecz również powiaty woj. łódzkiego przyłączone do Generalnej Guberni.
W skład okręgu wchodziło sześć inspektoratów rejonowych. Cztery z nich znajdowały się na ziemiach wcielonych:

• okręg łódzki obejmujący Łódź i powiat łódzki, powiat brzeziński i Pabianic
• okręg kaliski obejmujący powiat kaliski, kolski, koniński i turecki
• okręg sieradzki obejmujący powiat łaski, sieradzki i wieluński
• okręg kutnowski obejmujący powiat kutnowski, łęczycki gostyniński.

Dalsze dwa inspektoraty ZWZ znajdowały się w Generalnej Guberni:

• okręg piotrkowski obejmujący powiat opoczyński, piotrkowski, radomsko - mazowiecki, radomszczański
• okręg skierniewicki obejmujący powiat łowicki i skierniewicki.

Początki organizacyjne ZWZ w Łodzi w latach 1939 - 1940 były trudne. Brakowało broni i funduszów. Stopniowo jednak sytuacja poprawiała się dzięki licznym akcjom sabotażowym i dywersyjnym. Spośród udanych akcji należy wymienić:

• wykolejenie transportu wojskowego na stacji Łódź - Karolew, który zderzył się z podpalonym pociągiem z benzyną (1940r.)
• katastrofa pociągu z węglem na odcinku Ostrów - Kępno ( 28 III 1940r.)
• zniszczenie pociągu z bombami lotniczymi na stacji Łódź - Widzew (koniec 1942r.)
• spalenie pociągu z materiałami pędnymi na stacji Łódź - Karolew (listopad 1943r.)
• spalenie wagonów z paszą na stacji Skalmierzyce w powiecie wieluńskim.

Dokonywano niszczenia dróg i mostów oraz podrzucanie na szosach specjalnych gwoździ w celu przebijania dętek samochodowych. Tę formę sabotażu prowadzono na szosach w powiecie łaskim, sieradzkim i wieluńskim.
Wzrastające trudności w sprowadzaniu środków wybuchowych z Generalnej Guberni skłonło kierownictwo ZWZ do zorganizowania własnego labolatorium, w którym wytwarzano materiały wybuchowe. Powstało ono w końcu 1941 roku na Kozinach przy ulicy Letniej 23 w mieszkaniu polskiego dozorcy. Na skutek licznych aresztowań było czynne zaledwie kilka miesięcy, a Okręg Łódzki AK został znacznie osłabiony. W tym czasie powstało Dowództwo Obwodu Łódzkiego Gwardii Ludowej.
Największymi oddziałami bojowymi były:

• Specjalne Grupy GL tzw. Specjalne grupy Sztabu Obwodowego utworzone w czerwcu 1942 roku.
• Grupy bojowe "Promienistych", które odegrały ważną rolę w akcjach zdobywania broni.
• Oddziały partyzanckie Gwardii Ludowej.

Największą zasługą GL w skali ogólnokrajowej było zapoczątkowanie systematycznej walki partyzanckiej z okupantem. Operacje przeprowadzano na terenach województwa łódzkiego w powiatach znajdująch się w Generalnej Guberni: piotrkowskim, radomszczańskim, rawsko - mazowieckim oraz wschodniej części powiatu brzezińskiego. Zostały one zapoczątkowane już w maju i czerwcu 1942 roku. Walkę z Niemcami rozpoczęły pozbawione niemal broni oddziały Franka Zubrzyckiego, Augusta Lange, Mariana Baryły, Ignacego Robba i innych. Oddział "Małego Franka" działał w rejonie Piotrkowa i Tomaszowa Mazowieckiego. W jego skład wchodziło 14 osób m.in. Franciszek Zubrzycki "Mały Franek" - dowódca, Marceli Rostkowski "Marcel" - zastępca dowódcy i Józef Mrozek "Józek" - doradca wojskowy oddziału. Zadania oddziału polegały na niszczeniu żywej siły okupanta, zdobywaniu broni na hitlerowcach i granatowej policji,
dezorganizowaniu transportu i łączności, rozpowszechnianiu prasy konspiracyjnej. Jedną z ważniejszych akcji było uderzenie na wieś Polichno (10 VI 1942r.) zamieszkałą przez kolonistów niemieckich. Partyzanci walczyli zacieklae z przeważającymi siłami nieprzyjaciela. Zostało zabitych 3 gwardzistów i 2 rannych - Franciszek Zubrzycki i Józef Mrozek, którego hitlerowcy znaleźli w lesie i wysłali do obozu w Oświęcimiu.
W latach 1943 - 1944 poważniejsze akcje partyzanckie prowadził w okręgu częstochowsko - piotrkowskim oddział GL im. Bema. Oddział ten zapoczątkował wojnę partyzancką na terenie całego obszaru, stwarzając ogniska walki zbrojnej, dywersji i sabotażu na zachodnim krańcu GG, w pobliżu głównych ośrodków robotniczych (Łodzi i Śląska) wcielonych do Rzeszy.
III Brygada Partyzancka AL im. Bema stoczyła szereg zwycięskich walk z Niemcami:

• Diabla Góra (24 X 1943r.)
• Bitwa pod Ewiną (13 IX 1944r.)

Sztab Obwodowy w Łodzi usiłował wesprzeć partyzantkę na terenie GG przez wysłanie dwóch własnych oddziałów. Pierwszy jedenastoosobowy oddział pod dowództwem Edwarda Banasiaka wyruszył w marcu 1943 r., lecz losy jego pozostały nieznane. Drugi oddział, w składzie 18 osób (gwardzistów i "Promienistych") wyruszył w nocy z 6 na 7 maja 1943r.
Organizacja "Promienistych" powstała 1 IX 1941r. Twórcami jej byli kilkunastoletni chłopcy: Stanisław Gajek (komendant), Franciszek Prożek (z-ca komendanta), Eugeniusz Lisiak, Mieczysław Wołos.

Franciszek Prożek
współorganizator "Promienistych", uczestnik wielu akcji zbrojnych,
zamordowany we wrześniu 1943r., na Pawiaku.

Eugeniusz Lisiak "Topór"
współzałożyciel organizacji "Promienistych",
uczestnik kilku akcji zbrojnych, zginął w Radogoszczu 30.12.1943r.

Pierwsze rozmowy o organizacji - (od lewej) Franciszek Prożek, Stanisław Gajek, Genek Lisiak
siedzą przed domkiem Lisiaków.

Organizacja ta weszła w skład Gwardii Ludowej latem 1942r., jako oddział młodzieżowy.
Utworzono sześć grup dzielnicowych skupiających 40 członków:

• grupa Marysin III po dowództwem Tadeusza Dominiaka
• grupa Julianów pod dowództwem Eugeniusza Lisiaka
• grupa Bałuty pod dowództwem Mariana Witulskiego i Tadeusza Ciocha
• grupa Śródmieście pod kierunkiem Henryki Fibak
• grupa Chojny i Doły pod dowództwem Mariana Cieślaka

W późniejszym okresie ze wspomnianych grup utworzono trzy jedenastoosobowe drużyny. Ponadto powołano specjalną grupę wypadową "Promienistych", która wkrótce stała się jednym z ważniejszych oddziałów bojowych GL w Łodzi.
W skład tej grupy wchodzili:
St. Gajek, F. Prożek, E. Lisiak, M. Wolski, T. Dominiak, M. Witulski, R. Cieślak, T. Cioch, A. Grabowski, W. Krzyżaniak, J. Solarek.

Jan Grabowski "Grab" - członek "Promienistych", b. więzień obozów koncentracyjnych.

Jan Solarek "Góral" - członek "Promienistych", zamordowany przez okupanta w 1943 roku.

Latem 1942r. "Promieniści" rozpoczęli akcje bojowe:

• Jesienią 1942r., podpalili stodołę we wsi Klęki koło Łodzi
• W początkach grudnia 1942r., podpalono cztery stodoły ze zbożem we wsi Srebrna zamieszkałej od czasów przedwojennych przez Niemców.
•  W nocy z 17 na 18 kwietnia 1943r., rozkręcili szyny kolejowe na trasie Stryków - Zgierz, co spowodowało wykolejenie się pociągu wojskowego.
• 20 kwietnia pięcioosobowa grupa pod dowództwem St. Gajka (E. Prożek, T. Dominiak, J. Solarek, Z. Fibak) wkroczyła do składu broni przy ulicy Piotrkowskiej 83, obezwładniając personel zdobyli 10 pistoletów, w tym 3 maszynowe, około 18000 nabojów rewolwerowych, dużą ilość przyborów do czyszczenia broni, zapasowe magazynki itp.
• 24 kwietnia 1943r., zdobyli w sklepie niemieckim w Pabianicach pistolet i 200 marek. Tego samego dnia inna czteroosobowa grupa skonfiskowała w mieszkaniu żandarma karabin i 1500 marek.
• 5 maja 1943r., zdobyli w sklepie przy ulicy Srebrzyńskiej 2 pistolety i 160 nabojów. W tym samym dniu grupa gwardzistów dokonała napadu na mieszkanie dwóch gestapowców, konfiskując 2 karabiny z amunicją i 1500 marek.

W ciągu następnych dwóch tygodni "Promieniści" przeprowadzili sześć podobnych akcji zdobycia broni. Uzbrojone w ten sposób oddziały partyzanckie miały ruszyć w pole dopiero w połowie maja. Termin wymarszu został przyśpieszony, ponieważ znów zaczęły się masowe aresztowania. Dodatkowo żandarmeria przypadkowo wykryła jeden ze schowków, w którym ukryta broń pochodząca ze sklepu przy ulicy Piotrkowskiej. Do oddziału włączono niektórych aktywistów partyjnych i gwardzistów. W skład oddziału weszli: Czesław Szymański "Ceniek", Stanisław Gajek "Leszek", Edward Mużdżyński "Dziobaty", Sasza Kuźniecow (lotnik radziecki, strącony przez hitlerowców 27 II 1942r., w walce powietrznej, dostał się do obozów Łodzi. Po ucieczce nawiązał kontakt z szefem okręgu Mieczysławem Moczarem "Mietek"), Leonard Marciniak, Franciszek Prożek "Beton", Tadeusz Dominiak "Puma", Mieczysław Wołos "Łucznik", Marian Witulski, Wacłw Krzyżaniak, Maria Janic "Janka", Bohdan Sanigórski, Antoni Grabowski, Stefan Goździecki, Jan Solarek, Daniel Oleszczak, Tadeusz Cioch "Tadek Blondyn", Jerzy Gach. Dowództwo nad oddziałem objął Cz. Szymański.
Nocą z 6 na 7 maja 1943r., przekroczyli granicę Generalnej Guberni. Oddział miał dotrzeć do Wisły, aby ewentualnie w lasach gostynińskich nawiązać kontakt z dowództwem Okręgu Płockiego.
8 maja po całonocnym marszu gwardziści zatrzymali się w lesie w rejonie Głowna, gdzie przyjęto ich gościnnie w leśniczówce. Krótki wypoczynek oddziału przerwał ogień hitlerowskich żandarmów, którzy okrążyli leśniczówkę. Wywiązała się walka. Zginęli T. Dominiak i M. Witulski, ciężko ranny A. Grabowski niebawem zmarł. Silny ogień wroga odciął od oddziału Cz. Szymańskiego, S. Kuźniecewa, B. Sanigórskiego i L. Marciniaka, którzy wycofując się skrajem lasu wpadli w zasadzkę. Tutaj polegli Cz. Szymański i B. Sanigórski. Sasza Kuźniecow zdołał ujść z życiem. Pozostali partyzanci w liczbie 11 wycofując się w kierunku północno - wschodnim zmylili pościg nieprzyjaciela. Na wspólnej naradzie postanowiono grupę podzielić. Niktórzy wrócili do Łodzi, kilku skierowano do innych miejscowości.

Uczestnicy walk pod Głownem - Stanisław Gajek, Maria Janiec, Sasza Kuźniecow i Edward Mużdżyński

W początkach lipca wpadł w ręce gestapo Franciszek Prożek(rozstrzelany na Pawiaku za zamach na gestapowca). 13 lipca został aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego Stanisław Gajek.

Henryka Fibak - członek kierownictwa "Promienistych", a od maja 1943r., przewodnicząca "Promienistych",
powieszona przez okupanta w lutym 1944r.

Organizacją "Promienistych" kierowała teraz Henryka Fibak "Henia", jednak dalsze aresztowania znacząco osłabiły organizację. Na początku 1944r., tylko kilku "Promienistych" pozostało przy życiu. Z chwilą wyzwolenia ziem polskich na podstawie rozkazu gen. Aleksandra Zawadzkiego, szefa Sztabu Polskich Partyzantów oddziały uległy reorganizacji. Część została wcielona do jednostek bojowych Wojska Polskiego. Niektóre oddziały kierowane były na przeszkolenie w zakresie bojowo - dywersyjnym, a następnie miały służyć pomocą wojskom radzieckim wkraczającym na nasze tereny. Po wyzwoleniu część byłych partyzantów brała udział w oczyszczaniu terenu z rozbitków i maruderów hitlerowskich. Kierowani byli do pracy w Milicji Obywatelskiej, radach narodowych oraz innych odcinkach budującej się administracji państwowej. Ci którzy zaprzestali swej działalności zobowiązani byli do złożenia broni.

"Przeszłość zachowana w pamięci
jest częścią teraźniejszości"
(Tadeusz Kotarbiński)